Ten konspekt może być wprowadzeniem do serii lekcji dotyczących miasta, społeczności lokalnej, „małej ojczyzny”. Kolejne zajęcia mogą skupiać uwagę uczniów na mieszkańcach, ich języku, relacjach, etosie, kulturze itd.

Proponowana lekcja może być wykorzystana przez polonistów przy omawianiu twórczości Białoszewskiego, ale również innych tekstów, których bohaterem jest miasto (np. „Lalka”, „Ojciec Goriot”,” Zbrodnia i kara”, „Mistrz i Małgorzata”). Może być wykorzystana przez nauczycieli wiedzy o kulturze, realizujących program w ujęciu antropologicznym (rozdział: przestrzeń, miejsce, kultura mieszczańska), nauczycieli wiedzy o społeczeństwie lub wychowawców eksplorujących z uczniami okolice szkoły czy miejscowości.

1. Rozgrzewka – uwrażliwianie na przestrzeń 15 min.

Zaproś uczestników do wejścia do sali. Wszystkie elementy proponowane w rozgrzewce mają związek z poznawaniem przestrzeni. Przeprowadź następujące ćwiczenia:

 

1. Niech grupa rozejdzie się po sali. Poleć, aby każdy uważnie obserwował przestrzeń, próbując zapamiętać jak najwięcej szczegółów. Po minucie poproś, aby uczestnicy zatrzymali się w tym miejscu, w którym są, i zamknęli oczy. Zacznij zadawać na głos pytania dotyczące wyglądu przestrzeni: liczby okien, kolorów ścian, mebli, szczególnych elementów, napisów, umiejscowienia rzeczy. Niech wszyscy odpowiadają na nie w myślach. Następnie poproś, by otworzyli oczy i sprawdzili swoją znajomość przestrzeni. Jak trafnie odpowiadali? Wymieńcie się uwagami.
2. Następnie proponuj grupie różne sposoby chodzenia po sali – np. dotykając nieustannie przynajmniej jedną dłonią jakiejś płaszczyzny, mając kontakt wzrokowy wciąż z jednym punktem, dotykając przynajmniej jednej płaszczyzny plecami.
3. Warto – jeśli grupa dobrze i swobodnie czuje się w tych ćwiczeniach – zaproponować działanie rytmiczne: niech uczestnicy poruszają się po sali nieustannie mając kontakt dotykowy (za pomocą rąk) z jedną płaszczyzną przestrzeni lub przedmiotem (krzesła, podłoga, parapety, kaloryfery, meble). Każdy zaczyna z innego, wybranego przez siebie miejsca w sali. Na początku zachęć grupę do chwili absolutnej ciszy. Następnie poproś dowolną osobę, by zaczęła „produkować” rytm przy użyciu przedmiotu, płaszczyzny, którą bada. Niech kolejne osoby włączają się w wybranym momencie. Zachęć wszystkich, by przemieszczali się do kolejnych miejsc, badając, jakiego typu dźwięki pozwalają one wydać.
4. Rozpocznijcie wspólne „zwiedzanie przestrzeni”. Zacznijcie poruszać się zwartą grupą, ciało przy ciele. Jedna osoba (na początku jest to prowadzący, by zaprezentować uczniom, o co chodzi) wybiera jakiś element przestrzeni, wskazuje go grupie i opowiada improwizowaną historię/genezę tej rzeczy, opowieść tłumaczącą pochodzenie, możliwe użycie tego elementu, np. okiennej framugi czy dziury w ścianie. Kiedy kończy, kolejna osoba przejmuje inicjatywę.

2. Prowadź mnie 15 min.

1. Niech grupa dobierze się w pary: jedna osoba zamyka oczy, druga jest dla niej przewodnikiem, który pomaga poznawać przestrzeń – dotykać miejsca, badać faktury i kształty, wąchać, otwierać, siadać, zmieniać pozycje. Zadaniem przewodnika jest opieka, wyczucie potrzeb „ślepca”, ale i dostarczenie mu jak największej ilości wrażeń czerpanych z przestrzeni. Ważne, by działanie odbywało się w absolutnej ciszy i bez kontaktu między parami. Na koniec „prowadzenia” poproś przewodników, by znaleźli jakieś miejsce i formując ciało swojego partnera, stworzyli rzeźbę, która będzie opisem przestrzeni przez ciało, uzupełnieniem tej przestrzeni. Następnie zaproś wszystkich przewodników na środek i wspólnie obejrzyjcie rzeźby. Każda osoba może krótko skomentować, co widzi i myśli o konkretnych rzeźbach lub przestrzeniach. Następnie poproś o zamianę ról w parach.

2. Po tym działaniu poproś uczestników, aby podzielili się wrażeniami – jak czuli się w roli przewodników i prowadzonych, jakie są ich obserwacje, odkrycia dotyczące przestrzeni, jak ją odbierali, co nowego się zdarzyło.

3. Opowieści o miastach - czytanie tekstów 25 min.

1. Podziel uczestników na cztery kilkuosobowe grupy. Każdej daj fragment tekstu „Chamowo” Mirona Białoszewskiego oraz dodatkowo fragment z wybranej powieści o Warszawie, inny dla każdego zespołu: „Miasto utrapienia” Jerzego Pilcha, „Sny i kamienie” Magdaleny Tulli, „Zły” Leopolda Tyrmanda, „Cwaniary” Sylwii Chutnik. Zaproponuj czytanie na głos w grupach – jedna osoba czyta, inne słuchają z zamkniętymi oczami. Po lekturze niech każda z grup wypisze metodą burzy mózgów różnice między kategorią przestrzeni w tekstach  Białoszewskiego i drugiego z autorów.

2. Na forum klasy krótko podzielcie się spostrzeżeniami. Spróbujcie wspólnie określić najważniejsze aspekty przestrzeni według Białoszewskiego. Nazwijcie je i zapiszcie na osobnym arkuszu – będą one wskazówkami przy kolejnym zadaniu.

4. Rysunki przestrzeni 20 min.

Poproś, aby każdy narysował na papierowym kwadracie o wymiarach 30 x 30 cm fragment mapy w dowolnej skali przedstawiający ważną dla niego przestrzeń znajdującą się w najbliższej okolicy (w zasięgu 1 km). Konwencja mapy jest dowolna, ale przypomnij uczestnikom o stworzeniu subiektywnej legendy, zaznaczeniu ważnych dla siebie punktów, skojarzeń i wspomnień związanych z miejscami. Następnie niech w parach uczestnicy obejrzą swoje mapy, a potem opowiedzą koledze/koleżance o narysowanym wycinku miasta (mają na to po dwie minuty na osobę). Utwórzcie całą grupą krąg, w którym każdy opowiada o mapie/przestrzeni swego partnera/ partnerki. Ma jednak na to tylko 30 sekund. Na koniec porozmawiajcie o tym, jaki obraz najbliższego otoczenia wyłania się z tych opowieści, na jakie elementy przestrzeni zwracaliście uwagę, co w Waszym odczuciu tę przestrzeń tworzy.

5. Spacer z monologiem 45 min.

1. Przeczytaj wspólnie z uczniami krótki tekst Michela de Certeau o chodzeniu po mieście [patrz: Zobacz też]. Porozmawiajcie o nim chwilę. Czy Waszym zdaniem miasto i teatr są podobne, czy przeczytany tekst inspiruje Was do jakichś porównań? Co może znaczyć stwierdzenie, że przestrzeń jest społeczna? Jaka przestrzeń Waszym zdaniem jest społecznie konstruowana? Co zmienia w przestrzeni aktywność ludzi? Jakie znaczenia nadaje?

2. Niech uczniowie udzadzą się na spacer w te miejsca, które zaznaczyli na mapie. Dobrze jest wypuszczać ich pojedynczo, nawet co 20 sekund, by od początku wprowadzić atmosferę skupienia. Wszystkim daj to samo zadanie performerskie: niech w zmapowanym przez siebie miejscu prowadzą monolog opisujący wszystko, co widzą wokół siebie, komentując to, co zauważają, na co się natykają, elementy przestrzeni, zachowania ludzi, własne odczucia. Poproś (i mocno podkreśl, że to bardzo ważne), by wypowiadali te słowa, a nie tylko je myśleli – mogą szeptać, jednak ważne, by sami słyszeli ten monolog. Niech na koniec wyprawy zatrzymają się na pięć minut w wybranym miejscu, traktując je jako swoistą scenę teatralną. Niech spróbują przyjrzeć się temu, co widzą, co się dzieje, jak przedstawieniu teatralnemu i zapisać to, co widzą. Następnie niech wrócą do sali. Jeśli masz wrażenie, że może to być za trudne zadanie dla grupy, możesz zaproponować najpierw jego prostszą wersję – z opisywaniem na żywo tego, co widać w sali w trakcie rozgrzewki, by uczniowie oswoili się z tą formą improwizowanego mówienia, by zdołali uruchomić taką narrację. Wówczas wszyscy mówią jednocześnie na głos, chodząc po sali.

6. Zapisy przestrzeni 10 min.

Po powrocie do sali daj uczniom czas na zapisanie krótkiego monologu ze swojej wyprawy (z finałem w postaci opisu sceny końcowej). Podkreśl, by próbowali zapisywać dokładnie te sformułowania, które wypowiadali – nawet jeśli wydają im się dziwne, nieco głupie, powtarzające się, nieskładne.

7. Czytanie performatywne 30 min.

Podziel uczniów na kilka grup np. po sześć - osiem osób. Niech każda usiądzie razem i każdy niech odczyta swój tekst. Następnie poproś, by w każdej grupie wszyscy usiedli w jakiś znaczący sposób – np. formując ulicę, chodnik itp. – dwa rzędy naprzeciwko siebie lub rodzaj chóru, zwracając się twarzami w jedną stronę. Zaproponuj formę czytania performatywnego – w tym przypadku polega to na swobodnym, nieustalonym przerywaniu jednej czytającej osobie przez drugą w momencie, gdy ta uzna, że jej fragment narracji w ciekawy sposób (tematyczny, rytmiczny, formalny, związany z pojawieniem się jakiegoś wątku czy słowa) uzupełnia opowieść, tworzy nowe znaczenia. Zachęcaj uczniów do śmiałego przerywania, uważnego słuchania, szukania nieoczywistych połączeń. Za pierwszym razem może być to trudne, jednak po chwili uczniowie powinni zrozumieć zasadę i zacząć się bawić tą formą, tworząc nowe znaczenia i treści. Poproś, by każda grupa nagrała powstającą wersję na dyktafon/telefon. Powtórzcie ćwiczenie kilka razy, tak by powstało kilka wersji, rozpoczynanych przez różne osoby i w rozmaity sposób rozwijających się.

8. Nagranie 20 min.

1. Gdy wszyscy czlonkowie grup uznają, że są zadowoleni z efektu, niech dopracują ostateczną wersję pod względem podziału na osoby, tonu głosu, ewentualnych efektów dźwiękowych. Być może ustalą, że jakiś fragment powinien zostać wypowiedziany przez kilka osób lub, że trzeba coś dodać/jakieś elementy zwielokrotnić, wzmocnić. Następnie niech zaprezentują wybraną wersję pozostałym zespołom. Nagrajcie wszystkie grupy.

Nagranie może zostać poprzedzone krótkim rozruchem i kilkoma ćwiczeniami rytmicznymi: wspólne klaskanie, wybijanie rytmów nogami, kląskanie, podział na cztery grupy, z których każda wykonuje swój rytm i próbują szukać harmonii.

2. Jeśli te zajęcia lub warsztaty są realizowane w ramach szerszego projektu, można rozwinąć nagranie – stworzyć z niego kilka fragmentów poświęconych konkretnym przestrzeniom i potem spróbować stworzyć rodzaj przewodnika – spaceru teatralno-audialnego po okolicy (np. można zorganizować grę, w trakcie której uczestnicy będą przemieszczać się, słuchając nagrań z wręczonych im odtwarzaczy mp3 lub też będą mieli za zadanie odszukać zaznaczone na mapie punkty, w których będą umieszczone nagrania opowieści o miejscu).

9. Podsumowanie 10 min.

Porozmawiajcie o tym, jaki obraz przestrzeni wyłonił się z kolaży-nagrań. Jakie elementy zauważyliście po raz pierwszy? Jakie aspekty przestrzeni miejscowości w ich odczuciu zostały najmocniej pokazane w tych nagraniach? Zapytaj uczestników, jak na podstawie tego doświadczenia zdefiniowaliby przestrzeń – czym jest, z czego się składa, co ją tworzy. Co było dla nich najciekawsze? Poznaj pomysły uczniów na to, jak można dalej rozwinąć teatralne badanie przestrzeni. Zapiszcie pomysły, jeśli będzie okazja na kolejnych zajęciach – wróćcie do nich.