Ważnym wyzwaniem tych warsztatów jest umiejętność połączenia kontekstów teoretycznych z działaniem praktycznym – połączenie to może zbudować nową jakość zarówno doświadczenia, jak i rozumienia trudnych i złożonych zjawisk teoretycznych. Zadaniem prowadzącego/prowadzącej jest więc w tym przypadku podsumowywanie i umiejętne prowadzenie dyskusji w odniesieniu do działań performerskich i teatralnych, tak by wydobyć wartościowe obserwacje i refleksje uczniów.

Książka Orwella jest punktem wyjścia do działań, dobrze jeśli warsztat odbywa się już po lekcjach, na których sam tekst jest poddawany refleksji.

Zajęcia mają na celu zachęcenie uczniów do wnikliwej obserwacji rzeczywistości, krytycznego myślenia, stawiania pytań społecznemu i politycznemu systemowi, w którym funkcjonują, rozpoznawania zjawiska inwigilacji, propagandy i manipulacji. Zajęcia mają także za zadanie rozwijanie teatralnej i performerskiej wyobraźni uczniów oraz ich integracji podczas wykonywania zadań grupowych. Uczniowie powinni być zaznajomieni z pojęciami: totalitaryzm, inwigilacja, manipulacja, nowomowa.

 

1. Wejście do sali 10 min.

Przed wejściem do sali dzielimy się na dwie równe grupy. Pierwsza grupa ma wejść pojedynczo, stworzyć każdy dla siebie bezpieczną przestrzeń. Przestrzeń można tworzyć, używając dostępnych przedmiotów lub tylko za pomocą pozy ciała. Można pozostawać w ruchu lub w bezruchu.
Wcześniej puszczamy w sali muzykę i w miarę możliwości stosujemy oświetlenie inne niż zazwyczaj (np. przyciemnione).
Dobrze, jeśli można wpuszczać uczniów co dziesięć/dwadzieścia sekund, by mieli chwilę na wybranie miejsca i zdecydowanie o własnym działaniu.

Pozostali przed salą uczniowie mają inne zadanie: każdy nich będzie wchodzić do sali i wybierze sobie jedną z osób, które już tam są. Zadaniem osób z drugiej grupy jest zaburzenie przestrzeni bezpieczeństwa jednej, wybranej osoby, bez wchodzenia w kontakt fizyczny rozumiany jako dotyk. Można podkreślić w zadaniu dla drugiej grupy, że jej działanie może zakładać ruch lub bezruch i może trwać w czasie, ma być w związku z działaniem osoby, której przestrzeń się zaburza.

Kiedy wszyscy są w sali, pozostaw jeszcze trochę czasu na rozwój wydarzeń, na swobodny rozwój działań. Prowadzący może zakomunikować uczestnikom, że to oni mają znaleźć jakiś rodzaj finału, zakończenia tych działań lub też po prostu zakończyć je w momencie, gdy widzi, że dynamika wygasa.

 

2. Rozgrzewka 10 min.

Rozgrzewka ma wprowadzić pojęcia kontroli i obserwacji, uwrażliwić uczniów na siebie nawzajem.
Poprzez budowanie teatralnymi środkami atmosfery napięcia i zagrożenia wprowadzamy obecność tekstu George’a Orwella. Uczniowie rozchodzą się po sali w dowolnym tempie, na początku śledzą trasę swoich nóg, eksperymentując z kierunkami, tempem, sposobem chodzenia.
Po dłuższej chwili poproś, by przenieśli uwagę na czyjeś stopy – śledząc je i podążając tropem czyichś kroków. Następnie niech podniosą wzrok na normalną wysokość. Zadanie polega jednak teraz na unikaniu wzroku, poruszaniu się po sali bez kontaktu – także fizycznego.
Można zwiększać i zmniejszać tempo – pośpiech wymaga innej koncentracji niż spowolnienie.

Kiedy zobaczysz, że uwaga i koncentracja uczniów wzrastają, wprowadź zasadę spotykania się wzrokiem z każdą mijaną osobą. Dodaj intencję – podejrzliwości, badawczości, chęci wyczytania z oczu drugiej osoby zamiarów, myśli. Zwiększaj i zmniejszaj tempo. Wreszcie wprowadź kolejną zasadę: każda osoba wybiera jeden punkt na ścianie, do którego bardzo powoli, z całkowitą koncentracją na nim, zaczyna zmierzać. Na znak (może być klaśnięcie) każdy ma za zadanie jak najszybciej obrócić się o 90 stopni i automatycznie znaleźć kolejny punkt na linii swojego wzroku. Po kilku takich znakach zmieniamy zasadę – teraz punkt obserwowany znajduje się na ciele innej osoby, powoli każdy zmierza do swego punktu, jak do ofiary.
Ważne, by w tym ćwiczeniu podkreślić wartość utrzymania koncentracji w ciele.

Można wprowadzić metaforę zwierzęcia, które skrada się do ofiary. Jego ruchy muszą być delikatne, powolne, prawie niezauważone. Kiedy grupa naturalnie zbierze się na środku, w jednej masie – kończymy ćwiczenie.

3. Śledzę cię! 10 min.

Dobieramy się w pary. Jedna z osób rozpoczyna wędrówkę – porusza się po sali według dowolnie obranej trasy, w swoim tempie. Druga osoba ma ją śledzić, pozostając w pewnej odległości.
Zadanie polega także na „przechwyceniu” przez śledzonego jak największej liczby gestów, ruchów, sposobów poruszania osoby, którą śledzi.
Kiedy śledzony zechce, odwraca się szybko, wówczas śledzący (też jak najszybciej), chcąc uniknąć konfrontacji wzrokowej, musi także odwrócić się i role zamieniają się.

Drugim etapem jest śledzenie z większej odległości. Osoba śledząca nie musi podążać za tym, kogo śledzi. Ważne, by nie spuszczała go z oczu. Stara się zaobserwować jak największą liczbę ruchów, gestów.

Po pewnym czasie następuje zamiana.
Na koniec tego ćwiczenia zbieramy się w kole. Każdy dzieli się jednym gestem, ruchem, obserwacją ze swojego śledztwa – każda osoba pokazuje na forum, pozostali komentują, osoba śledzona mówi, jak się czuje z taką obserwacją, jak się czuła w trakcie bycia obserwowaną.

4. Panoptykon 15 min.

Dzielimy się na zespoły, z których każdy dostaje fragment tekstu Michela Foucaulta "Panoptyzm". Czytamy tekst. Każda grupa dostaje jedno pytanie. Na podstawie tekstów dyskutujemy i próbujemy znaleźć odpowiedzi na pytania:

① Jakie możemy wskazać cele panoptykonu?
② Jakie współcześnie miejsca/instytucje/sytuacje mają charakter panoptyczny?
③ Jakie instytucje/miejsca/wydarzenia z historii miały charakter panoptyczny?
④ Co dzieje się z człowiekiem, który jest śledzony?
⑤ Jak można próbować unikać kontroli panoptycznej/czy jest to możliwe?

Po zakończeniu lektury rozmawiamy chwilę o naszych refleksjach. Jaki może być związek między tym, o czym pisze Foucault, a światem Orwella?

 

5. Obserwacje – tworzenie panoptykonu 15 min.

Prowadzący dzieli uczniów na dwie grupy, mniej więcej równe liczbowo. Członków pierwszej grupy prosi, by za pomocą stołów i krzeseł stworzyli w sali przestrzeń biura typu open space. Każdy może sobie w tej przestrzeni wyznaczyć własny obszar.

Następnie każda osoba z tej grupy losuje jedno zadanie spośród przygotowanych wcześniej przez prowadzącego. Zadania muszą być proste i ogólne, możliwe do wykonania bez rekwizytów lub z pomocą podstawowych rzeczy, takich jak kartki papieru, długopisy itp., mogą być absurdalne, np.: „Weź plik kartek, ułóż je na swoim biurku według tylko dla ciebie zrozumiałego systemu. Gdy skończysz, zacznij układać je w inny sposób”, lub „Znajdź najróżniejsze sposoby siedzenia przy biurku. Nie przestawaj szukać nowych”, albo „Weź kartkę i inwentaryzuj wszystko, co znajduje się w sali, wszystkie możliwe przedmioty zapisz na liście”. Zadań musi być tyle, ilu uczniów, niektóre mogą się powtarzać.

W tym czasie druga grupa ma inne zadanie: każdy zajmuje dogodne miejsce obserwacyjne względem „biura”. Każdy z nadzorców wybiera jeden instrument nadzoru: lornetkę, lupę, ramkę, telefon komórkowy z trybem nagrywania, aparat fotograficzny, jeśli jest: kamerę podłączoną do monitora i emitującą na żywo obraz. Kiedy pierwsza grupa rozpocznie swoje akcje, nadzorcy mają zadanie obserwowania, rejestrowania działań. Osoby nagrywające i obserwujące mogą poruszać się, podchodzić bliżej, wkraczać w przestrzeń działań (bez bezpośredniego kontaktu fizycznego) lub pozostać w oddaleniu. Każda osoba ma zadanie w jakiś sposób rejestrować działania obserwowanych osób (przez nagrywane, zapis).

Po kilku minutach ogłaszamy koniec akcji i zamianę ról.

 

6. Dyskusja 10 min.

Zapytaj uczniów o wrażenia. Jak się czuli obserwowani, jak się czuli jako nadzorcy. Uczniowie czytają fragmenty zapisków, puszczają fragmentów nagrań. Jeśli wspólnie stwierdzimy, że materiał jest ciekawy, możecie pomyśleć o wykorzystaniu go w trakcie kolejnego warsztatu lub jako punkt wyjścia do stworzenia spektaklu.

Rozmawiamy chwilę o tym, jak działa panoptykon na ciało obserwowanego, czy uczniowie zaobserwowali u siebie jakieś wyraźne odczucia, wrażenia, myśli.

 

7. Język propagandy 20 min.

Oglądamy wspólnie fragment filmu "Yes-meni naprawiają świat" (sceny, w których Yes-meni, podszywając się pod przedsiębiorców, prezesów organizacji, próbują przekonać słuchaczy, zebranych na konferencjach ekspertów, do absurdalnych kwestii). Rozmawiamy przez chwilę o tym, jakich środków używają Yes-meni.
Dlaczego ludzie im wierzą, co sprawia, że tak absurdalne argumenty i pomysły trafiają do słuchaczy.

Następnie sporządzamy listę tematów społecznych, które są lub mogą być przedmiotem propagandy. Uczniowie dobierają się w trzy–czteroosobowe grupy. Każda losuje jeden z tematów, a następnie przygotowuje mowę propagandową, przekonującą pozostałych słuchaczy do jakiegoś absurdalnego, dziwacznego rozwiązania tej kwestii. Prowadzący zachęca uczniów, by nie pisali gotowego tekstu, ale gromadzili argumenty i sformułowania. Po kilku minutach zaprasza uczniów do przemów – każda grupa ma dwie minuty na wygłoszenie swojej mowy – mogą to robić wszyscy, przejmując od siebie wątki, lub jedna osoba z grupy.

 

8. Podsumowanie 10 min.

Rozmawiamy o ostatnim ćwiczeniu. Co uczniowie zauważyli jako słuchacze? Co było dla nich przekonujące? Kiedy czuli, że mówca nimi manipuluje? W jaki sposób konstruowali argumenty i próbowali przekonać słuchaczy?
Na koniec rozmawiamy o całym doświadczeniu warsztatu.

W jakich obszarach uczniowie czują się manipulowani? Czy kontrola to właściwość jedynie totalitaryzmu? Jakiego rodzaju kontrola obecna jest w systemach nietotalitarnych?
Czy uczniowie czują, że w życiu społecznym stosowana jest jakaś kontrola, cenzura – jeśli tak, czy uważają to za dobre i pomocne zjawisko, czy niekoniecznie?
Staraj się zwrócić ich uwagę na wieloaspektowość zagadnienia. Zapytaj o to, jakie widzą zagrożenia, jakie szanse sytuacji, którą diagnozują.
Jak teatr może podjąć temat manipulacji, kontroli, cenzury?