Witold Gombrowicz, „Ferdydurke", Warszawa 2017. 
Podczas zajęć koła teatralnego uczniowie zmierzą się z interpretacją fragmentów powieści Ferdydurke Witolda Gombrowicza. Uczestnicy warsztatów przyjrzą się gombrowiczowskim pojęciom gęby oraz formy, a następnie poszukają ich we własnym otoczeniu i doświadczeniu szkolnym. Zestaw sugerowanych ćwiczeń może dostarczyć materiału do zbudowania spektaklu teatralnego z okazji Dnia Edukacji Narodowej, opartego na motywach powieści Witolda Gombrowicza.
Poinformuj uczniów, że przez najbliższe dwa spotkania koła teatralnego będziecie wspólnie przyglądać się fragmentom powieści "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza. Dlatego poproś uczestników zajęć, by na następne spotkanie zapoznali się z trzema rozdziałami powieści Gombrowicza – cały rozdział II ("Uwięzienie i dalsze zdrabnianie"), rozdział III ("Przyłapanie i dalsze miętoszenie") oraz fragment rozdziału VI ("Uwiedzenie i dalsze zapędzanie w młodość") – szczególnie przydatne będą fragmenty, których akcja rozgrywa się w szkole.
Duża sala szkolna, aula szkolna, mała sala gimnastyczna lub sala prób koła teatralnego oraz kilka ławek szkolnych.
Przygotowanie masek gipsowych:
Pozostałe pomoce dydaktyczne:
Ucieczka w gębę – 20 minut
Poproś uczniów, by ustawili się w okręgu. Zaproponuj, by wszyscy uważnie w ciszy obserwowali nawzajem swoje twarze. Niech każdy poszuka cech charakterystycznych na twarzy wybranej osoby.
Następnie poproś jednego z uczniów, aby zaproponował wykonanie dowolnych ruchów za pomocą mimiki twarzy – niech wszyscy powtarzają ten ruch przez krótką chwilę. Zachęć warsztatowiczów, by kolejne osoby proponowały swoją minę, która może odzwierciedlać daną emocję (niech będą to emocje proste – np. radość, strach, szok, smutek, złość, itd.). Reszta grupy odzwierciedla tę propozycję. Mogą to być też ruchy zagryzania warg, cmokania ustami, zadzierania nosa palcem, itd.
Po zakończeniu krótkiej rozgrzewki twarzy poproś uczniów, by dobrali się w grupy czteroosobowe. Poproś zespoły, by zastanowiły się nad tym, jakie typy uczniów/role uczniowskie zauważają w szkole. Po zakończeniu rozmów niech każda z grup wybierze jednego modela, którego twarz posłuży jako „materiał rzeźbiarski” oraz jeden z typów uczniów, o którym rozmawiali wcześniej. Przekaż, że zadanie polega na manualnym ułożeniu twarzy kolegi/koleżanki, by najbardziej odpowiadała określonym rolom lub typom osobowości, które mogą być przypisywane uczniom. Gdyby warsztatowicze mieli problem ze stworzeniem katalogu szkolnych ról, typów, możesz zaproponować swoje hasła:
Model losuje jedną kartkę z zapisaną uczniowską rolą społeczną/typem osobowości lub grupa decyduje o roli społecznej, którą przypisuje swojemu modelowi. Model nie wie, jaką rolę przypisała mu grupa. Zadaniem grupy jest odpowiednio ułożyć mięśnie twarzy, powiek, zmarszczek modela, wybrać dla niego pozycję (np. leżącą, stojącą, siedzącą) oraz odpowiednio ułożyć ręce, dłonie, stopy, nogi, itd. – by jak najwierniej oddać za pomocą ciała wylosowane hasło, wyrzeźbić określoną rolę społeczną/typ osobowości. Poinformuj uczniów, że największą wagę powinni przywiązać do twarzy, która ma stać się maską typu osobowości. Po skończonej rundzie rozpoczyna się prezentacja typów w formie „galerii rzeźb” – wszystkie grupy oglądają powstałe rzeźby oraz krótko je komentują, interpretują. W następnej rundzie modele zmieniają się – prezentacje trwają aż do wyczerpania katalogu uczniowskich ról.
Po skończonym ćwiczeniu usiądź z uczniami w okręgu i rozpocznij dyskusję:
Po skończonej dyskusji zaproś uczniów do kolejnego zadania, które odwoływać się będzie do pojęcia gęby/maski.
Przygotowanie odlewów gipsowych – 70 minut
Przekaż uczniom, że zajmiecie się przygotowaniem odlewów gipsowych twarzy, które później będziecie mogli wykorzystać podczas tworzenia spektaklu z okazji Dnia Edukacji Narodowej. Poproś uczestników warsztatów, aby dobrali się w pary, a następnie wytłumacz, w jaki sposób stworzyć gipsową maskę.
Na początku poproś uczniów, by pokroili gips opatrunkowy na małe kawałki różnych wymiarów – fragmenty rolki mogą być większe i mniejsze – nie powinny jednak przekraczać rozmiarów 4x4 cm. Następnie przekaż uczestnikom warsztatów, aby dobrali się w pary. Jedna osoba z pary (model) układa się wygodnie na plecach na podłodze lub szkolnej ławce – pod głową modela ułóż ręcznik (papierowy lub tradycyjny). Następnie uczniowie powinni zabezpieczyć folią włosy tak, by gips ich nie pobrudził. Poproś uczestników, by na twarze swoich modeli nałożyli grubą warstwę tłustego kremu lub białej wazeliny kosmetycznej – szczególnie ważne są okolice oczu – brwi i rzęsy. W tych miejscach można nałożyć zdecydowanie więcej tłustego podkładu po to, by podczas zdejmowania odlewu gipsowego nie przeprowadzić niechcianej depilacji okolicy oczu. Brwi, rzęsy, oczy i usta można dodatkowo zabezpieczyć układając w tych miejscach kawałki chusteczek higienicznych lub papierowego ręcznika.
Przygotuj pojemniki z zimną wodą. Na wcześniej przygotowane twarze swoich modeli uczniowie powinni – powoli i dokładnie – kłaść małe kawałki gipsowego bandażu, które wcześniej moczą w wodzie. Możecie wspólnie zdecydować, że modele przybierają wyraz twarzy, który ma odwzorować określoną uczniowską rolę, jedną z przygotowywanego wcześniej katalogu szkolnych gąb. Następnie palcami wygładzają gips tak, by nie pozostawić chropowatości. Przypomnij uczniom, że modele podczas nakładania fragmentów opaski gipsowej muszą oddychać, dlatego należy pozostawić im otwory na dziurki nosowe. Poinformuj warsztatowiczów, że bardzo istotne jest to, by podczas nakładania gipsu nie przekroczyć linii żuchwy – wówczas nie będzie problemów ze ściągnięciem maski z twarzy.
Po nałożeniu kawałków opaski gipsowej uczniowie mogą mokrymi palcami wygładzić całą powierzchnię maski. Następnie pozostawiają swoich modeli na kilkanaście minut – do czasu wyschnięcia gipsu. Ważne jest to, by modele starali się spokojnie leżeć, nie poruszając mięśniami twarzy. Podczas schnięcia gipsu uczniowie mogą czuć delikatne ciepło na twarzy.
Poproś uczniów, by sprawdzili, czy maski na twarzach swoich kolegów z pary są już wystarczająco twarde – warto delikatnie postukać w maski – jeśli gips jest wystarczająco suchy i twardy możesz przystąpić do zdejmowania odlewów. Poinformuj modeli, że mogą intensywnie ruszać mięśniami twarzy, uśmiechać się, próbować cmokać ustami. Uczniowie, którzy nakładali gips mogą delikatnie podważać palcami maskę. Po chwili gipsowe odlewy powinny odejść od twarzy. Ułóż maski w suchym i przewiewnym miejscu, gdzie będą mogły dokładnie wyschnąć. Całkowite wyschnięcie masek następuje po kilkudziesięciu minutach (w zależności od użytej opaski gipsowej).
Przekaż modelom, że powinni umyć swoją twarz, wyczyścić ją z resztek wazeliny kosmetycznej i wytrzeć na sucho. Poproś, by uczniowie dobrani w pary zamienili się miejscami – modelami staną się ci, którzy poprzednio przygotowywali odlewy swoich kolegów. Cały proces należy powtórzyć jeszcze raz.
Tak przygotowane odlewy gipsowe mogą posłużyć już jako gotowe maski, jednak są stosunkowo ciężkie. Ponadto zewnętrzna strona maski jest uformowana jedynie na podobieństwo twarzy – zdecydowanie bardziej dokładny odlew znajduje się po jej wewnętrznej stronie. Gipsowe odlewy mogą zatem posłużyć jako negatyw wielokrotnego użytku, który można wyklejać kawałkami papieru gazetowego i w ten sposób tworzyć maski dużo lżejsze i dokładniej odzwierciedlające twarze modeli.
Aby przygotować dokładne maski, poproś uczniów, aby pocięli przygotowane wcześniej stare gazety na kawałki różnej wielkości. Następnie przekaż warsztatowiczom, że powinni dokładnie natłuścić wnętrze swojego odlewu wazeliną kosmetyczną. Tak przygotowane podłoże uczniowie bardzo dokładnie wyściełają kawałkami gazet. Stabilna konstrukcja maski składa się z trzech warstw papieru gazetowego, dlatego uczniowie powinni przykleić kolejne warstwy kawałków gazet za pomocą kleju w sztyfcie. Po zakończeniu pracy poproś ich, by tak przygotowane papierowe maski pozostawili do wyschnięcia. Czas całkowitego schnięcia masek papierowych może wynieść nawet 24 godziny, dlatego ułóżcie je w suchym i przewiewnym miejscu.
Po wyschnięciu masek, postaraj się bardzo delikatnie wyjąć je z gipsowych odlewów. W ten sposób otrzymasz dokładne odwzorowanie wykreowanych uczniowskich ról społecznych (masek, uczniowskich gąb). Maski można pomalować białą farbą w sprayu i ucharakteryzować. Możesz też zdecydować razem z uczniami, że pozostajecie przy wersji masek z widocznymi napisami z fragmentów gazet lub będziecie charakteryzować maski zgodnie z wypracowanym katalogiem szkolnych typów, ról społecznych – decyzja zależy, oczywiście, od konwencji przyjętej w przygotowywanym spektaklu teatralnym.
Na zakończenie pierwszej części zajęć, przypomnij uczniom, że na kolejne spotkanie powinni zapoznać się z trzema rozdziałami powieści "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza – cały rozdział II ("Uwięzienie i dalsze zdrabnianie"), rozdział III ("Przyłapanie i dalsze miętoszenie") oraz fragment rozdziału VI ("Uwiedzenie i dalsze zapędzanie w młodość").
Przed zajęciami
Przed zajęciami przyczep do wybranej ściany sali małe kartki z cytatami z Ferdydurke Witolda Gombrowicza. Możesz przykleić je za pomocą masy mocującej lub taśmy klejącej.
Rozgrzewka – 15 minut
Poproś uczniów, byście wspólnie ustawili się w okręgu. Przypomnij, że na poprzednich zajęciach przygotowywaliście maski teatralne, które dziś wykorzystacie na spotkaniu koła teatralnego. Być może przydadzą się także podczas przygotowywania spektaklu teatralnego z okazji Dnia Edukacji Narodowej.
Rozpocznij rozgrzewkę od tego, by uczniowie delikatnie, a następnie coraz intensywniej rozcierali dłonie, aż dostatecznie się nagrzeją. Rozgrzane dłonie mogą przenieść na twarz, którą również rozcierają i ugniatają. Nastęnie niech roztetrą swoje całe ciało, pougniatają je, poklepią się po udach, łydkach, pośladkach.
Po krótkiej rozgrzewce poproś, by na Twój sygnał uczniowie zaczęli w ciszy chodzić w różnych kierunkach, wypełniając całą przestrzeń. Podczas ruchu uczniowie nie mogą się nawzajem dotykać – niech zaczną od umiarkowanego tempa i stopniowo – na Twój znak – przechodzą do coraz szybszego przemieszczania się po sali.
Zaproś uczniów do tego, by spotykając na swojej drodze koleżankę lub kolegę przywitali się z nią lub nim, nie używając słów, ale dotykając się za każdym razem inną częścią ciała (może to być dłoń, łokieć, głowa, łydka, tyłek, kolano, kostka, bark, ramię).
Po chwili przekaż uczniom, że nadal będą się witać, tym razem jednak odwzorowując podane przez Ciebie sytuacje (mogą także używać słów). Niech uczniowie wyobrażą sobie, że witają się z:
Poproś uczniów, by – na twój sygnał – zatrzymali się. Kolejna część rozgrzewki polegać będzie na zaprezentowaniu za pomocą mimiki twarzy określonej części społeczności szkolnej – niech tym razem będą to być określone typy / gęby nauczycielskie, np.:
Pojedynek na miny – 10 minut
Przekaż uczniom, że kolejne zadanie to „pojedynek na miny” – podziel uczniów na dwa zespoły, które „walczą ze sobą” za pomocą mimiki. Ich zadaniem jest zaprezentowanie uczniowskich min w rozmaitych sytuacjach z życia szkolnego, np.:
Każda grupa przed wykonaniem min ma tylko kilka sekund za zastanowienie się – kolejne zmiany powinny następować po sobie dynamicznie – na twój sygnał. Pierwsza grupa – na Twoje hasło – wykonuje zbiorowe strojenie min, po chwili – na kolejne hasło – pojawia się „mimiczna” odpowiedź drugiej grupy. Ćwiczenie można wykonywać do momentu wyczerpania pomysłów, haseł.
Po wykonaniu zadania poproś uczniów, by przypomnieli, czym był słynny „pojedynek na miny”, który odbył się zaraz po lekcji łaciny opisanej przez Gombrowicza w Ferdydurke. Spytaj, kto z kim walczył? Dlaczego rozpoczęto walkę? Czy walczący reprezentowali jakieś środowiska, grupy społeczne w szkole? Otwórz dyskusję na temat znaczenia tego fragmentu w powieści Gombrowicza w kontekście współczesnego życia w szkole:
Role, stereotypy, formy – 15 minut
Podziel uczniów na zespoły cztero lub pięcioosobowe. Poproś, aby każda grupa stworzyła Alfabet Szkolnych Typów – jakie charakterystyczne typy postaci/osobowości tworzą szkolną społeczność. Ważne jest to, by określenia rozpoczynały się na kolejne litery alfabetu, np.
Możesz też wybrać wariant, w którym nie skupiacie się na samych typach, ale na całym życiu szkolnym, a na alfabet składają się zarówno ludzkie typy, jak i miejsca, słowa oraz zdania-klucze. Mogą to być także określenia niestandardowe, ale charakteryzujące Waszą szkołę:
Poproś uczniów, by swoje pomysły przykładowych ról w grupie społecznej zapisali na kolorowych karteczkach. Zbierz grupę i usiądźcie razem w okręgu. Poproś pierwszą grupę o to, by rozłożyła swoje karteczki na środku oraz krótko skomentowała/scharakteryzowała, jakie stereotypy/role społeczne chciałaby przedstawić pozostałym warsztatowiczom. Poproś kolejne grupy o to samo – starajcie się tworzyć wspólną mapę myśli, a dokładane hasła grupować w większe kręgi tematyczne: uczniowie z dobrymi wynikami w nauce, łobuzy, nauczyciele lubiani, nauczyciele nielubiani, dyrekcja, itd. Po stworzeniu mapy myśli przedyskutuj ją razem z uczniami – możesz posłużyć się przykładowymi pytaniami pomocniczymi:
Warto skonfrontować tę dyskusję z odpowiednimi fragmentami powieści Gombrowicza – możesz wprowadzić głośne czytanie krótkiego fragmentu powieści, dotyczącego sytuacji w szkole, np. klasyczne fragmenty – lekcja języka polskiego z prof. Bladaczką lub „pojedynek na miny” po lekcji łaciny. Po przeczytaniu fragmentu powieści, spróbujcie zinterpretować go:
Cytaty (z) Gombra – 20 min.
Przekaż uczniom, by podeszli do ściany, do której przyczepione są cytaty z "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza. Poproś ich, by zapoznali się ze wszystkimi fragmentami powieści, a następnie wzięli ze sobą jeden fragment, który – ich zdaniem – najbardziej oddaje specyfikę szkoły, jej charakter. Fragment, który mogliby przyjąć jako motto istnienia szkoły, zdanie-klucz, które najbardziej opisuje to, jak naprawdę wygląda życie w szkole, czym charakteryzuje się system szkolny.
Gdy wszyscy uczniowie wybiorą swoje cytaty, poproś ich, by ustawili się w dwóch rzędach naprzeciwko siebie, tworząc w ten sposób duety. Zapowiedz, że kolejnym zadaniem będzie rozmowa w parach dotycząca wybranych cytatów z Ferdydurke Witolda Gombrowicza. Każda dwójka ma na rozmowę w jednym temacie 2-3 minuty. Na Twój znak uczniowie rozpoczynają rozmowę. Po skończonej dyskusji – na Twój sygnał – uczniowie wskazanego przez Ciebie rzędu przesuwają się o jedno miejsce w prawo – tworzą się w ten sposób nowe pary. Zmianę miejsc powtarzasz aż do wyczerpania tematów rozmowy – kolejne wątki rozmów to m.in.:
Gdy uczniowie skończą rozmowy w parach, usiądźcie razem w okręgu i przedyskutujcie dotychczasowy przebieg zajęć:
"Forma szkolna" – projekt oraz prezentacja – 25 minut
Podziel grupę na zespoły czteroosobowe. Wytłumacz, że kolejnym zadaniem jest stworzenie pracy zatytułowanej "Forma szkolna". Może to być płaskorzeźba, rzeźba, instalacja, instalacja interaktywna, ruchoma, skecz, wykład, scena improwizowana. Do dyspozycji uczniów znajdują się materiały plastyczne, papier, ławki, krzesła oraz wykonane przez nich maski. Poproś każdą grupę, by znalazła swoją przestrzeń, która będzie – ich zdaniem – najodpowiedniejsza dla wybranego rodzaju pracy (np. ściana dla płaskorzeźby, ławki i krzesła dla wykładu, itd.). Zasugeruj, że uczniowie mogą wykorzystać różne przestrzenie szkoły. Warto, by podczas wykonywania zadania skorzystali z dotychczas wypracowanego materiału na zajęciach – z pewnością przydadzą się maski, ale także „szkolny alfabet” stereotypów i ról oraz rozmowy dotyczące szkoły.
Po skończeniu pracy przez uczniów, zaproś wszystkich do wspólnego „zwiedzania” i oglądania projektów. Przyjrzyjcie się kolejno wszystkim powstałym pracom – poproś uczestników warsztatów, by krótko je skomentowali:
Usiądź razem z uczniami w okręgu. Moderuj dyskusję w taki sposób, by uczniowie spróbowali odpowiedzieć również na inne pytania:
Podsumowanie – 5 minut
Poproś uczniów, by przez chwilę zastanowili się nad przebiegiem dzisiejszych zajęć. Poinformuj, że niedługo zbliża się Dzień Edukacji Narodowej, zapytaj czy z tej okazji chcieliby zaprezentować społeczności szkolnej cykl etiud lub większą formę teatralną – spektakl inspirowany "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza? Może jest szansa na wykorzystanie elementów dzisiejszego warsztatu? Których? Być może uda się znaleźć jakąś oś tematyczną, dramaturgiczną, która spajałaby wypracowany na zajęciach materiał w całość? Jakie hasło wysuwa się na pierwszy plan zdaniem uczniów? Może uda się połączyć materiał w kręgi tematyczne lub sekwencje sceniczne? Po rozmowie, spiszcie Wasze pomysły na dalsze działania.
KONTYNUACJE:
Maski papierowe oraz odlewy gipsowe twarzy/szkolnych gąb mogą stać się podstawą do stworzenia trójwymiarowej instalacji zamiast szkolnej gazetki umieszczonej w przestrzeni szkolnego korytarza. Instalacja może też stać się elementem scenografii spektaklu na motywach powieści "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza. Maski mogą jednocześnie być rekwizytami wykorzystywanymi przez uczniów w przedstawieniu.
Elementy ćwiczeń w rozgrzewce mogą stać się pretekstem do zbudowania większej sceny zbiorowej otwierającej lub zamykającej spektakl przygotowywany na zajęciach koła teatralnego z okazji Dnia Edukacji Narodowej.
Stereotypy/role społeczne (czy alfabetyczny katalog szkolnych typów/ról społecznych) mogą stać się zalążkiem bohaterów, postaci przygotowywanego spektaklu, opartego na rzeczywistych doświadczeniach uczestników.
Ćwiczenie "Forma szkolna" może posłużyć jako pretekst do stworzenia większej formy teatralnej bazującej na pracach uczniów. Warto wykorzystać również fragment powieści Witolda Gombrowicza jako element scenariusza przedstawienia.
Witold Gombrowicz, „Ferdydurke", Warszawa 2017.
Animator i menadżer kultury, teatrolog i polonista, koordynator projektów z zakresu edukacji kulturowej. Współtwórca Stowarzyszenia Młodych Animatorów Kultury (SMAK), które realizuje projekty społeczno-artystyczne, m.in. cykliczny OFF Opera. Prowadzi w Poznaniu przestrzeń społecznego centrum kultury Fyrtel Główna. Zaangażowany w działania pedagogiczno-teatralne – współpracował z wieloma teatrami i instytucjami kultury. Jako reżyser/pedagog teatru zrealizował kilka spektakli i działań performatywnych. Prowadzi zajęcia i warsztaty, opiekuje się procesami twórczymi. Lubi operę
Wiek 13-16 lat
Wiek 10-13 lat
Wiek 10-13 lat
Wiek 16-19 lat
