Warsztat dotyczący biedy jest wstępem do szerszej pracy poświęconej tematowi nierówności społecznych – można go rozwijać zarówno w kolejnych warsztatach, jak i w pracy nad spektaklem, akcjami performatywnymi. Można go również zrealizować jako pojedyncze działanie. Podczas pierwszych zajęć w cyklu ważne, by uruchomić świadomość społeczną i językową uczestników oraz nie wpaść w pułapkę powielania stereotypów dotyczących biedy i związanych z nimi kategorii (np. bezdomności, pomocy, patologii etc.). Ten scenariusz jest propozycją skierowaną do gimnazjalistów. Temat można podjąć z licealistami, rozwijając go nieco inaczej, w oparciu o bardziej złożone teksty, kategorie, obserwacje, problemy i materiały.

W przypadku podjęcia na bazie tego scenariusza pracy nad spektaklem warto sięgnąć do tekstów i kontekstów. Mogą być one inspirujące i przydatne dla prowadzącej/prowadzącego. Niektóre z nich można dać do czytania młodzieży lub wykorzystać w samym działaniu. Warto zaproponować teksty Zygmunta Baumana np. Życie na przemiał, Mike’a Davisa Planeta slumsów, ale również wiele tekstów publicystycznych, które zostały wydane m.in. w piśmie ZNAK, Tygodnik Powszechny, magazyn Kontakt – w numerach poświęconych biedzie, ubóstwu oraz stylowi dyskusji, jaka toczy się w Polsce na ten temat (informacje bibliograficzne na końcu scenariusza).

1. Przygotowanie 5 min.

Na samym początku warsztatu poproś uczniów, by zapisali skojarzenia, hasła, teksty, które przychodzą im do głowy w związku z biedą (po jednym na kartce). Przygotuj wcześniej kilka własnych haseł, zapisując nagłówki z gazet, wypowiedzi polityków (mogą być kontrowersyjne). Wykorzystacie je na dalszym etapie zajęć.

2. Zdjęcia – reportaże 30 min.

1. Podziel uczniów na zespoły. Każda grupa losuje hasło/hasła z przygotowanego zbioru i ma za zadanie narysować trzy ujęcia/kadry, jakie mogłyby towarzyszyć reportażowi telewizyjnemu o biedzie, który ma wylosowany tytuł. Niech rysunki będą precyzyjne (ale sama ich forma może być schematyczna, komiksowa). Następnie poproś, by uczniowie spróbowali wymyślić do nich rodzaj opowieści, historii.

2. Poproś, by przygotowali reportaż – jedna lub dwie osoby zmieniają się w reporterów, opowiadają o sytuacji, pozostałe ustawiają scenę ze reportażu. Jako inspirację możesz wykorzystać-pokazać fragment reportażu/relacji telewizyjnej, w której reporter jest z przodu wydarzeń, zaś w tle dzieje się akcja.

3. Poproś grupy o prezentacje reportaży. Po nich porozmawiaj ze wszystkimi – jaki obraz biedy wyłania się z reportaży, jakie słowa, sformułowania i określenia pojawiały się najczęściej. Skąd one się biorą? Zapiszcie najdziwniejsze, najbardziej uderzające, budzące najwięcej emocji fragmenty.

3. Słowa, skojarzenia 30 min.

1. Wypisz z uczniami jak najwięcej czasowników, które kojarzą się z biedą. Poświęćcie na to co najmniej pięć minut, nie zatrzymujcie się na pierwszych hasłach. Ważne, by spróbować znaleźć czasowniki z różnych porządków – takie, które odnoszą się do doświadczania biedy, ale także jej obserwowania, reagowania na nią (na poziomie indywidualnych reakcji, jak i np. przekonań zbiorowych). Ta różnorodność haseł jest warunkiem dalszej sensowności zadania. Jeśli uczniowie i uczennice idą tylko jednym tropem myślowym, postaraj się nakierować ich też na inne sposoby myślenia.

2. Kiedy zbierzecie co najmniej czterdzieści haseł, poproś uczestników, by ustawili się w wybranych przez siebie miejscach. Czytaj hasła w przypadkowej kolejności, prosząc uczniów, by reagowali na nie pozycją ciała. Uczul ich na to, żeby starali się oderwać od ilustrowania. Jeśli jest im trudno, powtarzaj poszczególne słowa kilka razy, co pewien czas, sugerując, by za każdym razem znaleźli inną pozę – to powinno sprawić, że przekroczą swoje pierwsze skojarzenia. Zachęcaj uczniów do korzystania z wielu płaszczyzn i poziomów (niech wybierają pozycje stojące, leżące, po skosie, w różnych kierunkach), Podkreśl, że figury powinny być precyzyjne, możliwe do powtórzenia.

3. Po kilkunastu hasłach daj uczestnikom klika minut na wybranie przez każdą osobę pięciu pozycji, które zrobiła w trakcie ćwiczenia i które są dla niej z jakiegoś powodu najciekawsze. Gdy wszyscy będą mieć zapamiętane pozycje poproś dwie osoby o wyjście na środek, ustawienie się naprzeciwko siebie i „rozmowę” przy użyciu wybranych pozycji. Zmiany figur następują w tym samym czasie. Tu pomocna będzie rytmiczna muzyka. Powtórzcie ćwiczenie kilkanaście razy w różnych parach.

4. Poproś uczniów, by podzielili się swoimi obserwacjami z ćwiczenia. Niech wskażą te skojarzenia ruchowe, które wydają im się najciekawsze. Zastanówcie się, które momenty rodziły napięcie, czy emocje zarówno wśród działających, jak i obserwujących? Co działo się, gdy spotykały się gesty, które oddawały stan biedy i te, które związane były z reakcjami na nią, oceną, postawami wobec biedy? Niech nadadzą wybranym sekwencjom tytuły.

Celem zdania jest z jednej strony uruchomienie skojarzeń fizycznych, pozajęzykowych, często pozaracjonalnych, które mogą pomóc w obudzeniu wyobraźni i empatii uczniów wobec sytuacji, których nigdy nie doświadczyli. Z drugiej strony chodzi o pokazanie mocnych, często kontrowersyjnych sytuacji spotkania kogoś, kto biedy doświadcza, z kimś, kto ma o niej jakieś zdanie, wyobrażenie. W tych działaniach fizycznych uczestnicy będą mogli zobaczyć niejednoznaczność tych konfrontacji, często ich opresyjność, będą mogli zetknąć się z nierównościami wyrażonymi w ciele. Ważne, by po tej części porozmawiać z nimi o tym, jak czuli się wykonując konkretne gesty, jakie emocje budziły w nich obrazy pokazujące opresję jednej osoby wobec drugiej. Jakie definicje biedy pojawiły się w tych obrazach, które z dialogów dały im do myślenia i o czym?

5. Zapytaj ich o to, co wynika z tego ćwiczenia – jaki obraz biedy, czy coś budzi ich niepokój? W jaki sposób przywykliśmy myśleć, sądzić o biedzie?

4. Montaż 45 min.

1. Podziel uczniów na dwie grupy. Poproś, by jedna osoba w grupie znów wcieliła się w reportera. Wręcz jej fragmenty zapisane/uchwycone z prezentacji i reportaży. Jako tekst reporter może wykorzystywać pojedyncze fragmenty czytane lub wypowiadane do mikrofonu. Włącz rytmiczną muzykę. Niech pozostali kolejno w parach wykonują swoje dwójkowe akcje/choreografie, zmieniając się dynamicznie. Tekst reportera towarzyszy tym działaniom.

2. Po prezentacji wszystkich par możesz wprowadzić dodatkowy element – pierwsza para wykonuje swą akcję, a pozostali uczestnicy dołączają stopniowo do nich (część z nich do jednej osoby, część do drugiej) i tym samym tworzą zbiorową choreografię, powtarzają gesty, formują tym samym dwie grupy działające naprzeciwko siebie. Jest to zadanie wymagające utrzymania energii i precyzyjnego określenia przestrzeni. Pomocne może być wyznaczenie sceny, na której rozgrywa się cała akcja. Za pomocą taśmy malarskiej można wyznaczyć linię, po której porusza się reporter. Po dwóch stronach linii działają pozostałe osoby, wykonujące choreografię, naprzeciwko siebie. Jest to zadanie, które od prowadzącego wymaga reżyserskiej swobody i pewności w kierowaniu dynamiką działania. Powstaje w ten sposób rodzaj teledysku, dynamicznego działania - ruchowego kolażu na temat biedy. Druga grupa w tym czasie obserwuje. Następnie zamiana.

3. Po całym działaniu – rozmowa – o skojarzeniach, o tym, co wynika z tak nietypowego sposobu przedstawiania biedy. Przykładowe pytania:

- Jakie mieliście skojarzenia w trakcie całej akcji?

- Co sprawiło zestawienie tego poważnego tematu z rozrywkową formą, rytmiczną muzyką? Co się dzieje, jakie hasła, myśli uruchamiają się, gdy tak trudny i poważny temat teatralnie zaczyna funkcjonować w zderzeniu z muzyką, ironią, tańcem, jak musicalowa choreografia?

- Jak czuliście się w dwójkowych zestawieniach, które momenty były dla Was trudne, dziwne, niekomfortowe, dające do myślenia?

- Jak czuliście się działając w grupach?

- Pytanie do reportera: jakie emocje budziły się w Tobie podczas akcji?

Celem tego działania jest wybicie młodzieży z utartych sposobów myślenia, powtarzania przekonań. Język ironiczny ma pozwolić na uruchomienie innej optyki. Warto porozmawiać także przy tej okazji o języku ironii w teatrze, który coraz częściej używany jest przy okazji podejmowania trudnych, tabuizowanych tematów (np. śmierci, wojny, biedy, choroby). Ten scenariusz może być punktem wyjścia do szerszej pracy poświęconej zgadnieniu ironii w sztuce i kulturze.

5. Krótki przewodnik po działaniach przeciwko biedzie 30 min.

1.Podziel uczniów na grupy 5-6 osobowe – inne niż w pierwszym zadaniu.

Każdej grupie wręcz wstęp oraz jeden rozdział (inny dla każdego zespołu) z książki „Bieda. Przewodnik dla dzieci" (patrz bibliografia). Poproś o przeczytanie fragmentów i na podstawie zaznaczonego w nich rozdziale problemu o przygotowanie krótkiej akcji, w której zaprezentują swój pomysł na rozwiązanie tego zjawiska. Poproś, by wzięli pod uwagę dotychczasowe rozmowy. Daj im do dyspozycji różne formy prezentacji – zarówno zaczerpnięte ze świata mediów: konferencja prasowa, wywiad z ekspertem, program telewizyjny, audycja radiowa, jak i bardziej abstrakcyjne: żywy plakat, happening uliczny. Zaznacz, że w tym działaniu chodzi o wypracowanie prawdziwego, poważnego rozwiązania, pomysłu, który jest możliwy do wprowadzenia w życie.

2. Po każdej prezentacji zbierz opinie grupy – czy pomysł był realny, czy im się podoba, w jaki sposób skonstruowali swoją opowieść, do jakich argumentów się odwołali. Wspólnie wybierzcie najbardziej sensowne rozwiązania.

6. Podsumowanie 15 min.

Zapytaj uczestników, czy dowiedzieli się czegoś nowego, czy zyskali nowe spojrzenie na tę kwestię.

Jeśli tak – spróbujcie stworzyć mapę szczegółowych problemów z tego tematu – potencjalnych kierunków pracy możliwych do podjęcia, gdybyście chcieli stworzyć spektakl na ten temat.