"Potop". Andrzej Kmicic na drodze do... zmiany. Archetypowa podróż bohatera.
Anna Zalewska-Uberman

"Potop". Andrzej Kmicic na drodze do... zmiany. Archetypowa podróż bohatera.

Propozycja lekcji dotyczącej „Potopu” Henryka Sienkiewicza koncentruje się na analizie losów Andrzeja Kmicica. Uczniowie wykorzystają w tym celu schemat stworzony przez Josepha Campbella i opisany w „Bohaterze o tysiącu twarzy”. Autor porównuje losy bohaterów literackich do podróży i wyodrębnia w niej kilkanaście etapów. Uczniowie poszukają ich w historii Kmicica.

  • Informacje o konspekcie

    Grupa wiekowa Wiek 16-19 lat
  • Rodzaj zajęć język polski
  • Miejsce sala lekcyjna
  • Czas 90 minut
  • Cel zajęć
    • zapoznanie uczniów ze schematem Campbella jako wzorem archetypowej podróży bohatera;
    • przyjrzenie się bohaterowi literackiemu (na przykładzie Andrzeja Kmicica) z perspektywy archetypowego schematu drogi;
    • zastosowanie przez uczniów schematu podróży bohatera jako narzędzia do analizy „Potopu”.
  • Metody pracy rozmowa kierowana, rozmowa , pokaz, pogadanka, ćwiczenia literackie

Przygotowanie do zajęć

Aranżacja przestrzeni

W trakcie pokazów: rozsunięte ławki.

Środki dydaktyczne

Kopie schematów Campbella [dostępne w Internecie].

Przebieg zajęć

1. Na pierwszy rzut oka: twarze Kmicica 10 min.

Zapowiedz uczniom, że zaczniecie zajęcia dotyczące losów Andrzeja Kmicica od określenia, kim ten bohater jest dla nich „na pierwszy rzut oka”. Poproś by każdy dokończył zdanie: „Andrzej Kmicic to…”, uzupełniając go jednym określeniem, które oddaje ich postrzeganie tego bohatera. Zachęć do śmiałego dzielenia się odbiorem tej postaci. Następnie poproś, by uczniowie dobrali się w trójki i połączyli swoje zdania w jedno hasło, które zapiszą na kartkach w formie „sloganu” który łączy różne jego twarze ukazane w utworze. Możesz podać przykład takiego hasła: „Andrzej Kmicic - awanturnik, rycerz, wierny przyjaciel”.

2. Archetypowy schemat podróży bohatera 10 min.

Powiedz uczniom, że w kolejnych zadaniach będziecie się przyglądać losom Andrzeja Kmicica bardziej szczegółowo. Posłużycie się w tym celu narzędziem opartym na schemacie stworzonym przez amerykańskiego religioznawcę Josepha Campbella w pracy „Bohater o tysiącu twarzy”. Opowiedz im krótko o jego teorii: Campbell, badając mity i baśnie z całego świata, opracował schemat podróży bohatera, według którego, jego zdaniem, toczą się wszystkie opowieści o bohaterach. Możemy się nim posługiwać, mówiąc o losach chociażby Buddy i Odyseusza, przez bohaterów trylogii, kończąc na Harrym Potterze i Indianie Jonesie. Narzędzie to znalazło także pozaliterackie zastosowanie: jest wykorzystywane także w coachingu do pracy z indywidualnymi doświadczeniami. Wszyscy bohaterowie na początku podróży przekraczają próg bezpiecznego terytorium i wyruszają w nieznany dotąd świat, by zdobyć skarb i rozpocząć nowe życie.

Przedstaw i krótko scharakteryzuj klasie schemat Cambella. Najbardziej podstawowy ma 12 kroków, a bardziej szczegółowe wersje nawet 17. Podkreślając, że podróż nie zawsze musi oznaczać realną wyprawę bohatera – jest to metafora drogi, jaką odbywa. Możesz wyświetlić schemat w formie graficznej, np. korzystając z tablicy multimedialnej lub rozdać uczniom kartki ze schematem.

 

Schemat podróży bohatera:

  1. Zwyczajny świat. Rzeczywistość jak otacza naszego bohatera (dom lub inne naturalne środowisko z jakiego się wywodzi) i w której żyje na co dzień.
  2. Wezwanie do przygody. Bohater otrzymuje z zewnątrz (wielkie zagrożenie, spotkanie z kimś ważnym etc.) lub z wewnątrz (sen, pragnienie, problem do rozwiązania etc.) wezwanie do opuszczenia zwykłego świata i musi na nie zareagować.
  3. Odmowa przyjęcia wyzwania. Zdarza się, że bohater waha się czy wyruszyć w podróż. Nie chce opuścić swojego bezpiecznego świata i udać się w nieznane.
  4. Spotkanie z mentorem lub pomocnikiem. Bohater spotyka mistrza lub pomocnika, kogoś bardziej doświadczonego i wtajemniczonego, kto przekonuje go do działania i daje wskazówki i rady dotyczące działania i zmagania się z nieznanym. Mentor towarzyszy bohaterowi w całej wędrówce lub tylko na początku drogi.
  5. Przekroczenie progu. Bohater robi pierwszy krok w obcym, nowym świecie, po którym nie ma już odwrotu. Podejmuje wyzwanie. Zaczyna działać i walczyć.
  6. Próby: sojusznicy i wrogowie. Działając w nowym świecie, bohater poznaje prawidła nim rządzące, przechodzi pierwsze testy i odbywa walki. Zdobywa przyjaciół i sprzymierzeńców oraz stawia czoła wrogom.
  7. Zbliżenie się do najgłębszej groty. Bohater zbliża się do najgłębszej jaskini, miejsca, gdzie czeka go największe wyzwanie, najtrudniejsza próba, a czasem nawet śmiertelne niebezpieczeństwo.
  8. Główna próba, śmierć i odrodzenie. To często przełomowy, krytyczny moment w jego podróży. Czasem mierzy się z realnym potworem, a czasem z samym sobą, własnymi lękami i słabościami. Zdarza się, że musi coś stracić lub umrzeć, by narodzić się na nowo.
  9. Nagroda, zdobycie miecza. Po zwycięskiej walce ze złem, bohater dociera do punktu, w którym leży rozwiązanie wszystkich zagadek i problemów. Otrzymuje nagrodę (nadludzką siłę, miłość, władzę, magiczny przedmiot lub wiedzę, której wcześniej nie posiadał).
  10. Droga powrotna. Bohater mając przy sobie nagrodę, skarb czy eliksir, musi przedrzeć się przez trochę oswojony, ale nadal obcy i wrogi świat, by dotrzeć cały i zdrowy do domu (może to być również nowy dom).
  11. Odrodzenie, kulminacja. W drodze do domu, po przebyciu wielu przygód i prób, bohater jest już odmieniony. Silniejszy fizycznie i duchowo oraz uzbrojony w talizman stawia czoło wrogom i zwycięża finałową bitwę (wychodzi cało ze wszystkich opresji a nawet śmiertelnej potyczki).
  12. Powrót z eliksirem. Bohater wraca do swojego świata z w chwale, dzierżąc w dłoni eliksir lub / i bogatszy o naukę, wiedzę lub doświadczenie.

3. W drodze do siebie. Analiza kolejnych etapów podróży Kmicica 25 min.

1. Zapowiedz uczniom, że teraz spróbujecie użyć tego schematu, by przyjrzeć się losom Kmicica. Następnie podziel klasę na sześć grup – każdej z nich przydziel kolejne dwa punkty z Campbellowskiego schematu i poproś, by uczniowie postanowili się wskazać, w których momentach / wydarzenia z życia bohatera rozpoznają otrzymane przez nich etapy podróży.

2. Wyłonione przez grupy kolejne etapy podróży bohatera zapiszcie na tablicy w formie schematu kołowego, który będziecie stopniowo uzupełniać, gdy kolejne grupy będą prezentowały efekty pracy.

Wariant: Jeśli chcesz, by uczniowie przyjrzeli się całemu schematowi, utwórz mniejsze zespoły (dwu lub trzyosobowe) i daj więcej czasu na przyglądanie się losom Kmicica w jego perspektywie. Poniżej przykłady możliwych odpowiedzi.

Losy Kmicica zapisane przez Sienkiewicza w trzytomowej powieści obfitują w liczne przygody, bitwy, wojny, pojedynki i zwroty akcji. W związku z tym sugerowane powyżej odpowiedzi nie są jedynymi możliwymi. Uczniowie mogą wskazać inne punkty – w tym zadaniu kluczowe jest, by uczniowie potrafili uargumentować, dlaczego wskazali dane wydarzenie jako przykład konkretnego etapu schematu.

  1. Zwyczajny świat: a) Spotkanie Kmicica z Oleńką. b) Wyznanie miłości lub np. Kmicic na służbie u Radziwiłła.
  2. Wezwanie do przygody: a) Panna Aleksandra każe mu wybierać między sobą a kompanami i namawia Kmicica do wstąpienia na drogę cnoty. b) Namowa przez Wołodyjowskiego o przyłączenie się Kmicica do jego kompanii.
  3. Odmowa przyjęcia wyzwania: a) Zemsta Kmicia: spalenie zaścianka Butrymów. b) Opuszczenie przez Kmicica Billewicz, mimo zaproszenia „małego rycerza” i świadomości oszustwa Radziwiłła.
  4. Spotkanie z mentorem lub pomocnikiem: a) Spotkanie z panem Wołodyjowskim i rozpoczęcie kariery wojskowej. b) Zranienie Kmicica przez księcia Bogusława i opatrzenie Kmicica przez wachmistrza Sorokę.
  5. Przekroczenie progu: a) Sojusz Kmicica z Radziwiłłem. b) Wypowiedzenie służby Radziwiłłowi i narodziny „Babinicza”.
  6. Próby, przyjaciele i wrogowie: a) Darowanie Kmicicowi życia przez Wołodyjowskiego i Zagłobę. b) Wyprawa do Częstochowy, spowiedź i obrona klasztoru na Jasnej Górze.
  7. Zbliżenie się do najgłębszej groty: a) Wypowiedzenie służby Radziwiłłowi i przyjęcie imienia "Babinicz”. b) Bohaterska obrona króla Jana Kazimierza przed Szwedami.
  8. Główna próba, śmierć i odrodzenie: a) Udział w bohaterskiej obronie Częstochowy. b) Wyjawienie przez ciężko rannego Kmicica swojej przeszłości i prośba o przebaczenie przez króla.
  9. Nagroda, zdobycie miecza: a) Rehabilitacja bohatera w oczach króla Jana Kazimierza. b) Wyjawienie przez króla miejsca pobytu Oleńki.
  10. Droga powrotna: a) Powrót z wojny ciężko rannego Kmicica. b) Dotarcie Kmicica do Zamościa i uwolnienie Soroki.
  11. Odrodzenie, kulminacja: a) Odczytanie królewskiego listu, wyjawienie zasług Kmicica. b) Walka Kmicica z Bogusławem i darowanie życia Księciu.
  12. Powrót z eliksirem: a) Pojednanie i ślub z panną Aleksandrą. b) Ponowne wyruszenie na wojnę (trwała przemiana bohatera z zdrajcy w wiernego żołnierza).

 

4. W ogniu przemiany. Monologi wewnętrzne bohatera 45 min.

1. Zwróć uwagę, że z każdym etapem podróży następuje stopniowa przemiana bohatera, w efekcie której Kmicic staje się w pewnym sensie innym człowiekiem. Zapowiedz, że w kolejnym ćwiczeniu przyjrzycie się tej przemianie, zastanawiając się, kim bohater jest na początku i na końcu utworu.

Poproś, by uczniowie stworzyli trzy-czteroosobowe grupy (tak, by powstała parzysta liczba zespołów). Połowa grup będzie miała za zadanie napisać monolog bohatera, który mógłby on wygłosić na początku podróży, druga połowa – monolog, który mógłby wygłosić bohater na końcu podróży. O czym mówiłaby każda z tych wersji bohatera? Jak postrzegałby swój świat? Jakim językiem by się posługiwał?

Przypomnij klasie, że monolog bohatera to zapis myśli postaci w pierwszej osobie (rodzaj strumienia świadomości), dzięki któremu możemy dowiedzieć się, co i jak myśli bohater.

Pomocne mogą być pytania:

-Co czuje i myśli bohater?

- Jak widzi świat?

- Jakie wartości są dla niego najważniejsze?

- Jakie ma plany / cele?

 

2. Po napisaniu monologów przejdźcie do utworzenia scen, w których zestawicie ze sobą bohatera z początku i końca drogi. Poproś grupy, aby wybrały osobę, która odczyta monolog. Niech uczniowie pomogą jej w uteatralizowaniu postaci: mogą wymyślić pozycję, w której bohater wygłasza swój monolog, towarzyszącą mu partyturę gestów czy krok, jakim wchodzi na linię, sposób wygłaszania tekstu etc.

 

3. Zaznaczcie na ziemi linię za pomocą taśmy malarskiej, wyznaczając punkt startu i punkt dojścia w podróży. Na każdym z punktów, zwrócene twarzami do siebie stają dwie osoby i chronologicznie wygłaszają swoje monologi. Kiedy zaprezentuje się pierwsza para, jej miejsce zajmuje kolejna i rozpoczyna scenę.

 

4. W podsumowaniu scen zapytaj młodzież:

- Co różni bohatera na początku i na końcu podróży ?

- Czy dowiedzieliście się czegoś nowego o Kmicicu ? Czym Was zaskoczył, oburzył, poruszył?

Zobacz też

Henryk Sienkiewicz, „Potop”, [w tegoż:] „Trylogia", Bielsko-Biała 2018.
Joseph Campbell, „Bohater o tysiącu twarzy”, tłum. Andrzej Jankowski, Kraków 2013.

O autorach

Anna Zalewska-Uberman

Pedagożka teatru, autorka scenariuszy zajęć dla nauczycieli, teatrolożka i tutorka. Ukończyła Filologię Polską (specjalność: teatrologiczna i edytorska) na Uniwersytecie Gdańskim (2003) i specjalistyczne szkolenie dla pedagogów teatru w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie (TISZ ANEX 2008-2009). Pracuje w Teatrze Miejskim im. Witolda Gombrowicza w Gdyni, gdzie od dwunastu lat łączy bycie specjalistką do spraw edukacji teatralnej i członkinią Komisji Artystycznej Ogólnopolskiego Konkursu o Gdyńską Nagrodą Dramaturgiczną. Współpracuje z Instytutem Teatralnym w Warszawie jako pedagożka teatru i tutorka oraz z Gdańskim Teatrem Szekspirowskim.

Anna Zalewska-Uberman

Podobne konspekty