Zajęcia wiedzy o kulturze, na których uczniowie pracują wokół obrazu „Mona Lisa” Leonarda da Vinci. Pierwszy artystyczną grę z tym dziełem rozpoczął Marcel Duchamp, dziś robi to wielu anonimowych twórców memów. Uczniowie zastanawiają się na tym przykładzie nad zjawiskiem trawestacji i sami tworzą memy wykorzystujące kanoniczne dzieła sztuki jako punkt odniesienia.
Poproś uczniów o przyniesienie dowolnie wybranego memu bazującego na obrazie Leonarda da Vinci „Mona Lisy" (wydruk).
Sala lekcyjna z przestrzenią do ruchu (lub korytarz szkolny w pierwszej części zajęć). Miejsce z dostępem do projektora multimedialnego.
Memy z „Moną Lisą" przyniesione przez uczniów.
Wydruki obrazów (po jednej reprodukcji kanonicznego dzieła sztuki dla grupy – propozycje tytułów w treści scenariusza). Duże arkusze papieru, czyste kartki papieru, żółte karteczki, materiały plastyczne (kleje, nożyczki, taśma klejąca, farby, kredki, flamastry etc.).
*Manualną pracę plastyczną można zastąpić pracą w programach graficznych (wówczas zajęcia można poprowadzić w ramach dwóch różnych przedmiotów we współpracy nauczyciela wiedzy o kulturze i informatyki).
Poproś uczniów, aby stanęli w kole. Zapowiedz, że będziecie dziś przyglądać się przekształceniom, którym poddawane są dzieła sztuki. Zaproponuj rozgrzewkę fizyczną bazującą na ruchu. Wykorzystaj w niej poniższe zadania.
a) Działanie polega na tym, że jedna osoba z koła pokazuje gest lub ruch, który pozostałe osoby mają powtórzyć, przekształcając go jednak zgodnie z podanym przez Ciebie hasłem – np. pomniejszyć ten ruch, powiększyć, nadać mu komiczny lub tragiczny charakter. Poproś kilka chętnych osób o zaproponowanie gestu dla grupy.
b) Uczniowie dobierają się w dwójki. Osoby z pary stają naprzeciw siebie. Zadaniem osoby A jest wykonać wskazany przez Ciebie rodzaj ruchu (uśmiech, kichnięcie, itp.), zadaniem osoby B jest powtórzenie tego gestu w podany przez Ciebie sposób (upiększenie, spowolnienie itp.). Po kilku hasłach daj sygnał do zamiany w parach – teraz osoba A staje się krzywym zwierciadłem, a osoba B przegląda się w nim.
Przykładowe hasła dla osób przeglądających się w lustrze: drapanie się po głowie, puszczenie oka, potakiwanie, pokazanie języka, uniesienie brwi, szeroki uśmiech, dyskretne ziewnięcie, wytrzeszczenie oczu, wyrywanie sobie włosów z głowy.
Przykładowe hasła dla osób zniekształcających ruch: upiększenie, spowolnienie, złagodzenie, wyostrzenie, doenergetyzowanie, wzmocnienie.
1. Powiedz uczniom, że w sztuce różne formy przekształceń nazywane są trawestacją. Dziś będziecie się przyglądać zmianom, którym kolejne pokolenia poddają znane dzieła sztuki. Waszym punktem wyjścia będzie „Mona Lisa” namalowana przez Leonarda da Vinci. Pokaż uczniom reprodukcję dzieła (najlepiej wyświetlić obraz na ekranie w widocznym miejscu na sali, aby przez całe zajęcia był dla uczniów wizualnym punktem odniesienia).
Opowiedz uczniom w kilku zdaniach o obrazie. Pomocne mogą być materiały z załącznika i artykuły umieszczone w bibliografii.
2. Zapytaj uczniów o ich stosunek do obrazu Leonarda da Vinci. Podziel tablicę lub planszę flipchartu na pół. Po jednej stronie zapisz hasło „Zachwyca”, po drugiej „Nie zachwyca”. Poproś uczniów, aby zdecydowali, czy ich zdaniem obraz jest arcydziełem, które zachwyca, czy przeciwnie. Niech na karteczkach post-it zapiszą uzasadnienie wyboru. Następnie przeprowadź rodzaj ankiety/głosowania: poproś uczniów, aby przykleili kartkę po stronie, którą wybrali – niech odczytają przy tej okazji swoją argumentację.
Zaprezentuj teraz kolejny obraz - „Monę Lisę z wąsami L.H.O.O.Q.” Marcela Duchampa z 1919 roku. Umieść go obok oryginalnego dzieła. Poproś uczniów, aby każdy indywidualnie zastanowił się, czym kierował się artysta przetwarzając arcydzieło renesansu? Co miał w głowie Duchamp domalowując Giocondzie wąsy? Rozdaj uczniom kartki, prosząc ich o dokończenie zdania:
„Domalowałem Mona Lisie wąsy, bo…”
Daj uczestnikom kilka minut na pracę, a po upływie czasu poproś, by uczniowie w parach przeczytali sobie swoje odpowiedzi. Po skończonym zadaniu porozmawiajcie o wrażeniach i odczuciach, jakie wywołuje ten obraz wśród klasy. Opowiedz o roli Duchampa jako tego, który jako jeden z pierwszych przetworzył obraz, osiągając komiczny efekt [załącznik]. Artysta poprzez swój prowokacyjny gest artystyczny rozpoczął grę z wizerunkiem, która trwa do chwili obecnej. Jakie znaczenie miał gest Duchampa dla przyszłych pokoleń? Czy dziś Mona Lisa z wąsami śmieszy, oburza, prowokuje?
1. To ćwiczenie wymaga wcześniejszego przygotowania się uczniów. Poproś ich, aby każdy przyniósł jeden internetowy mem z Moną Lisą w roli głównej i sprawdzili, skąd pochodzi słowo mem. Porozmawiaj na ten temat z uczniami [możesz odwołać się do informacji z załącznika].
2. Zapełnijcie przyniesionymi memami przestrzeń klasy, tworząc galerię. Niech każdy znajdzie dla swojej Giocondy miejsce. Warunkiem jest to, aby była widoczna dla innych.
Podziel klasę na pięć grup. Zadaniem każdej z nich będzie zbadanie memów pod innym kątem. Niech zespoły spiszą wnioski na kartce i podzielą się nimi na forum.
I grupa: Jakich tematów dotyczą memy?
II grupa: Co zostało zachowane z oryginalnego dzieła w memie?
III grupa: Jakie elementy twórcy memów dodają do oryginalnego obrazu?
IV grupa: Co memy mówią o współczesności?
V grupa: Jaki efekt osiąga twórca tego mema? Jakie wrażenia wywołuje w Was odbiór tego mema?
3. Poproś grupy o przedstawienie odpowiedzi na forum. Podsumowując ćwiczenie, spróbujcie odpowiedzieć na pytanie: Po co twórcy memów sięgają po dzieła sztuki?
1. Powiedz uczniom, że zjawisko trawestacji jest bardzo powszechne w dzisiejszym świecie. Portret Leonarda da Vinci jest często wykorzystywany jako źródło rozmaitych trawestacji, ale nie jako jedyny rzecz jasna. Na stronie „Sztuczne fiołki” [dostęp przez portal Facebook] znajdziesz wiele przykładów figlowania z dziełami sztuki – możesz zaprezentować je uczniom.
2. Rozdaj uczniom kserokopie dziesięciu topowych obrazów w formacie A3 i podziel ich na małe dwu-, trzyosobowe grupy. Możecie też pracować w sali informatycznej, korzystając z programów graficznych.
Możesz wybrać z poniższych obrazów lub zaproponować własne:
Dziewczyna z perłą" – Jan Vermeer
„Guernica" – Pablo Picasso
„Ja i wieś" – Marc Chagall
„Kompozycja VIII" – Wassily Kandinsky
„Krzyk" – Edvard Munch
„Narodziny Wenus" – Sando Botticelli
„Ostatnia Wieczerza" – Leonardo da Vinci
„Pejzaż z upadkiem Ikara" – Pieter Bruegel
„Portret Adele Bloch-Bauer" – Gustav Klimt
„Portret małżonków Arnolfinich" – Jan van Eyck
„Słoneczniki" – Vincent van Gogh
„Stworzenie Adama" – Michał Anioł
„Trwałość pamięci" – Salvador Dali
3. Teraz poproś, aby uczniowie w grupach dokonali trawestacji obrazów, przekształcili je według własnych pomysłów. Mogą dorysowywać, ciąć, doklejać, gnieść. Przypomnijcie sobie strategie autorów memów z Moną Lisą. Wszystkie chwyty dozwolone. Na koniec stwórzcie galerię Waszych memów i obejrzyjcie je.
4. Usiądźcie w kole, wśród waszych obrazów. Przypomnij uczniom, że udało się Wam przejść przez różne poziomy trawestacji, poczynając od parodiowania gestów, poprzez dzieła malarskie, które dyskutowały z pierwowzorem, memy internetowe, a w końcu uczniowskie trawestacje arcydzieł malarstwa. W końcowej rundce poproś uczniów o dokończenie zdania: Trawestacja to…
Sztuczne Fiołki - strona na portalu Facebook.
Leonardo da Vinci „Mona Lisa". 
Kostolowski Andrzej, „Humor i sztuka. Uwag i typ(k)ologiczne”.
Bastek Grażyna, „Mona Lisa: Najbardziej irytujący obraz świata" - tekst na portalu newsweek.pl.
Woźniak Olga, „Memy – wirusy umysłu. Na każdego działają inaczej” – artykuł na portalu focus.pl
Pedagożka teatru, autorka scenariuszy zajęć dla nauczycieli, teatrolożka i tutorka. Ukończyła Filologię Polską (specjalność: teatrologiczna i edytorska) na Uniwersytecie Gdańskim (2003) i specjalistyczne szkolenie dla pedagogów teatru w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie (TISZ ANEX 2008-2009). Pracuje w Teatrze Miejskim im. Witolda Gombrowicza w Gdyni, gdzie od dwunastu lat łączy bycie specjalistką do spraw edukacji teatralnej i członkinią Komisji Artystycznej Ogólnopolskiego Konkursu o Gdyńską Nagrodą Dramaturgiczną. Współpracuje z Instytutem Teatralnym w Warszawie jako pedagożka teatru i tutorka oraz z Gdańskim Teatrem Szekspirowskim.
