1. Rozgrzewka 5 min.

Poproś uczniów, by ustawili się w okręgu. Poinformuj, że dziś wprowadzeniem będzie rozgrzanie głosu, który jest bardzo istotnym środkiem wyrazu w teatrze operowym.

Ćwiczenia rozpocznij od mormorando, czyli mruczenia na spółgłosce „m” z zamkniętymi ustami. Następnie przekaż uczniom, że nie przerywając mormoranda, powinni wolno opuścić w dół dolną szczękę, aż mruczenie przekształci się w samogłoskę „a”. Teraz samogłoskę tę powinni wymawiać jak najdłużej, zmieniając natężenie głosu – raz ciszej, raz głośniej. Gdy ćwiczenie to nie sprawia już trudności ćwiczymy podobnie pozostałe samogłoski w kolejności: e, i, o, u, y, za każdym razem rozpoczynając od mormoranda.

W kolejnym ćwiczeniu zaproś uczniów do tego, by opisali to, jak się dzisiaj czują, z jakim nastawieniem przyszli na dzisiejsze zajęcia w nietypowy sposób: ich wypowiedzi nie mogą być konstruowane za pomocą słów, a jedynie dźwięków. Każdy z wybiera jeden dźwięk, który jego zdaniem najbardziej oddaje to, jak się obecnie czuje/z jakim nastawieniem przyszedł na dzisiejszą lekcję. Warto zwrócić uwagę na zróżnicowanie dźwięków – mogą to być spółgłoski, samogłoski, kląskanie, cmokanie, gwizdanie – ważne, by jak najbardziej charakteryzowały emocje, towarzyszące uczniom. Niech kolejno każdy zaprezentuje swój dźwięk, a pozostali spróbują rozszyfrować, co się za nim kryje.

Wariant: Poproś, by uczniowie wydawali dźwięki za pomocą całego ciała (klaskanie, pocieranie, mlaskanie szuranie, kichanie, kaszlenie, cmokanie, kląskanie, wzdychanie, etc.).

 

Po skończonym ćwiczeniu poinformuj, że kolejnym zadaniem będzie przekazywanie sobie po kolei jednej wybranej samogłoski (lub dźwięku), modyfikując emocje. Poproś dowolnie wybraną osobę, by rozpoczęła ćwiczenie. Pierwszą samogłoską będzie dźwięk e. Uczeń, który rozpoczyna zadanie przekazuje samogłoskę do osoby, która znajduje się po jego lewej stronie. Intencje podczas przekazywania informacji powinny zmieniać się dynamicznie po to, aby wyraźnie zaznaczyć, że znaczenie konkretnego dźwięku zmienia się wraz z tempem jego wykonania, wysokością głosu, dodatkowymi efektami akustycznymi, etc. Warto wprowadzić regułę zmiany kolejnych emocji – powinny to być uczucia (intencje) wyraźnie różniące się od siebie, często przeciwstawne sobie (np. smutek – radość – strach – zachwyt – szok – radość, etc.) Pomocna może okazać się poniższa lista emocji, o której możesz wspomnieć uczniom przed wykonaniem zadania:

• strach, niepokój, lęk, obawa, panika, popłoch, przerażenie,
• smutek, żal, ból, przygnębienie, żałoba, melancholia, rozczarowanie,
• radość, szczęście, zachwyt, ekscytacja, rozbawienie, ożywienie, zadowolenie,
• złość, wściekłość, zdenerwowanie, frustracja, irytacja, uraza, wzburzenie,
• wstyd, zakłopotanie, dyskomfort, skrępowanie, napięcie.

Po zakończeniu jednego okrążenia ze spółgłoską e, zaproponuj kolejną turę – możliwości: a, u, y, i, o, ą, ę, ziewnięcie, kichnięcie, kasłanie, cmokanie, mlaskanie, wzdychanie. By nie znużyć uczniów powtarzalnością ćwiczenia wykonajcie maksymalnie 3-4 okrążenia.

Wariant: Możesz na tablicy lub dużym arkuszu papieru zapisać łańcuchy kolejno następującym po sobie emocji – w ten sposób stworzycie wspólnie własną partyturę dźwięków, którą będziecie mogli spróbować odtworzyć. Propozycje ciągów emocji:

• samogłoska A: strach – zachwyt – wstyd – rozbawienie – irytacja – ból – panika,
• samogłoska U: zakłopotanie – zachwyt – melancholia – ekscytacja – wzburzenie – radość – napięcie,
• samogłoska E: frustracja – zadowolenie – złość – wściekłość – irytacja – rozczarowanie – rozbawienie.

2. Mapa myśli i rozmowa 10 min.

Usiądź z uczniami w kręgu. Połóż na środku kolorowe karteczki oraz przybory do pisania. Przekaż, że niedługo wybieracie się do opery, dlatego prosisz ich o to, aby każdy wziął po pięć kartek i zapisał na nich hasła, słowa-klucze, określenia, które kojarzą mu się z operą, teatrem muzycznym. Gdy uczniowie skończą zapisywać swoje skojarzenia, poproś pierwszą osobę, by ułożyła swoje karteczki w dowolny sposób na środku okręgu i krótko je skomentowała. Każda kolejna osoba dokłada swoje kartki, krótko komentując zapisane hasła. Zaznacz, żeby uczniowie starali się kolejne skojarzenia łączyć ze sobą w grupy znaczeń, hasła skupione wokół szerszego pojęcia. W ten sposób stworzycie własną mapę myśli wokół pojęcia opery (teatru muzycznego). Wspólnie przedyskutujcie, jaki obraz teatru operowego wyłania się z mapy myśli – jakie macie wyobrażenia na temat opery?

• Z czym najbardziej wam się kojarzy? Czy są elementy wspólne, a może wszystkie odpowiedzi znacząco różnią się od siebie?
• Co ma wpływ na postrzeganie opery?
• Czy ktoś był już wcześniej w operze? Jakie szczegóły z tej wizyty zapamiętał? Jakie wrażenie wywarł na nim teatr muzyczny?

Po skończonej rozmowie zaproś uczniów do kolejnego ćwiczenia.

3. Tłumacz się! 15 min.

Poproś uczniów, by dobrali się w trójki. Przygotuj materiały do kolejnego ćwiczenia – kartki z pytaniami eksperckimi dotyczącymi opery [znajdują się w materiałach dodatkowych na końcu scenariusza] – rozłóż je na stoliku tak, by zapisane pytania nie były widoczne. Przekaż uczniom, że ich zadanie polegać będzie na udzieleniu odpowiedzi na pytania zapisane na kartkach. Utrudnienie polega na tym, że muszą wyjaśnić je w trójkach. Jedna osoba z trójki (A) jest ekspertem w danej dziedzinie, jednak… potrafi komunikować się z innymi ludźmi tylko za pomocą śpiewu, melodii, abstrakcyjnie połączonych ze sobą dźwięków (np. s-sz-szuga-sza-sze-szoszo-szuga, omomomomom), odpowiednio intonując i ubarwiając swój krótki wykład na temat znaczenia i/lub zastosowanie konkretnego hasła. Ekspert może wykonywać ruchy i posługiwać się mimiką, ale nie powinien ilustrować wypowiadanych „słów”. Zadaniem drugiej osoby z grupy (B) jest przełożenie wykładu wybitnego naukowca na język polski. Trzecia osoba (C) odgrywa rolę dziennikarza, który zadaje pytania – ekspertowi oraz tłumaczowi. Stworzone krótkie prelekcje, jak i tłumaczenia powinny być – w miarę możliwości – odpowiedzią na pytanie zapisane na kartce. W razie problemów uczniowie mogą opowiedzieć krótką, zmyśloną anegdotę związaną z pytaniem, wyjaśnić znaczenie pojęcia (np. skąd się wziął kanał orkiestrowy w operze), opisać zastosowanie (np. partytura muzyczna w życiu codziennym mieszkańców Śląska), etc.

 

Każda trójka losuje jedno pytanie. Stają w dobrze widocznym miejscu i – bez konsultacji – rozpoczynają swoje zadanie. Dziennikarz (C) po przedstawieniu swoich gości, przechodzi do przeprowadzenia wywiadu ze swoimi gośćmi. Ekspert (A) stara się wyjaśnić wylosowane hasło oraz odpowiadać na pytania dziennikarza. Co jakiś czas robi pauzy, by tłumacz (B) mógł symultanicznie tłumaczyć jego wypowiedź.

Zazwyczaj to zadanie wywołuje wiele zabawnych sytuacji, a grupa z humorem przyjmuje wszystkie, nierzadko abstrakcyjne odpowiedzi na pytania.

Po wykonaniu ćwiczenia przez wszystkie pary, poproś uczniów o komentarz.

• Czy to zadanie związane z improwizacją było trudne czy nie? Dlaczego? Co sprawiało problemy? Czy dźwięki, które wydawaliście były jasne i czytelne? Jaki był problem z przekładem dźwięku na język zrozumiały da wszystkich?
• Czy dźwięk sam w sobie jest nośnikiem znaczenia czy niekoniecznie? Jakie elementy wypowiedzi eksperta były czytelne i zrozumiałe dla większości, a jakie nie? Czy wysokość, barwa, natężenie dźwięku, dodatkowe elementy akustyczne wpływają na odczytanie / skonstruowanie sensu?
• Czy głos ludzki ma właściwości sensotwórcze? Czy sens danej wypowiedzi – głównie emocjonalny – jest czytelny? Jak sytuacja ma się w operze? Czy ludzki głos jest tam elementem istotnym? Czy jest nośnikiem sensu? Czy zawsze są to słowa?

Warto również nakierować uczniów na przyjrzenie się operze pod kilkoma kątami:

• teatr poprzez muzykę,
• konwencja teatralna, konwencja operowa,
• złożoność dzieła operowego – trzy warstwy teatru operowego: literacka (libretto), muzyczna (partytura muzyczna), teatralna (inscenizacja).

4. Chór dźwięków 15 min.

Poproś uczniów, aby po raz ostatni ustawili się w kręgu, dość blisko siebie – powinni dotykać się ramionami. Zapowiedz, że ich zadaniem będzie wspólne skonstruowanie muzycznej narracji, stworzenie krótkiego utworu muzycznego za pomocą rozmaitych dźwięków, które sami będą wydobywać (śpiew, wokalizy samogłosek, bity, scratche, elementy beat-boxu, dźwięki niskie, wysokie, szorstkie, gładkie, etc.). Każdy z uczniów może zaproponować jeden dźwięk.

Przed rozpoczęciem ćwiczenia włącz dyktafon (lub telefon komórkowy z funkcją dyktafonu). Daj znak wybranej osobie, by rozpoczęła zadanie. Kolejne osoby dołączają się, tworząc w ten sposób chór dźwięków – ważne, by uczniowie starali się dostosować swoje dźwięki do tych, które już tworzą wspólną narrację muzyczną. Gdy wszyscy tworzą już chór, stopniowo, niegwałtownie wyciszają się kolejne, poszczególne głosy w dowolnej kolejności. Na końcu powinna panować cisza przez kilka sekund.

 

Odtwórz nagranie uczniom (w razie konieczności dwukrotnie) – przesłuchajcie je wspólnie i spróbujcie zinterpretować wasz krótki utwór muzyczny, tworząc z ciał zbiorowy obraz, inspirowany muzyką. Niech podczas odtwarzania muzyki, każdy pojedynczo wchodzi w wydzieloną przestrzeń „sceny” i przybrał pozycję, która charakteryzuje wybrany fragment muzyczny. Ważne jest to, by uczniowie kolejno, pojedynczo dobudowywali jak najbardziej spójny obraz. Gdy zadanie zostanie ukończone, poproś jedną osobę, by „wyszła z obrazu” i opisała, co widzi. Poproś kolejną osobę, która być może dostrzeże inne elementy i przedstawi inną interpretację. Możesz też poprosić kogoś, kto znajduje się w obrazie o opisanie sytuacji od środka, z perspektywy „bycia wewnątrz” obrazu.

Po wykonaniu zadania, przedyskutujcie wspólnie możliwości interpretacji waszego utworu muzycznego oraz obrazu scenicznego:

• Z czym kojarzy się utwór muzyczny? Jakie elementy są dominujące, które głosy są poboczne? Czy można opowiedzieć historię poprzez muzykę? Czy w powstałej narracji muzycznej kryje się jakaś historia? Zdarzenia, wydarzenia?
• Czy potraficie wyszczególnić elementy konstrukcyjne utworu muzycznego i zinterpretować je: tempo – wolne, umiarkowane, szybkie; instrumentacja – jakie charakterystyczne „instrumenty” zostały użyte? Wysokość dźwięku – jakie znaczenie kryje się za poszczególnymi rodzajami ludzkiego głosu według skali – sopran, mezzosopran, alt, tenor, baryton, bas?
• Czy na podstawie waszego utworu muzycznego mógłby powstać tekst literacki? O czym by on był? Czy istnieje możliwość odwrócenia kolejności – napisania opowiadania, dialogu, sceny dramatycznej i stworzenia muzyki inspirowanej tekstem literackim?
• Czy można zgodnie z muzyką zaprojektować pewną wizję sceniczną? Krótki układ wydarzeń? Może scenę teatralną?
• Jakie to ma odniesienie do opery? Gdzie kształtuje się sens w teatrze operowym? Gdzie możemy go odczytać lub skonstruować? Która warstwa dzieła w operze jest najważniejsza? Może tworzą one zespoloną całość? Może jeden element jest kształtowany przez kolejny? Czy można je rozdzielić, czy potrafią tylko współistnieć ze sobą?

Na zakończenie poproś uczniów, by podczas wizyty w teatrze operowym starali się spojrzeć na spektakl operowy z trzech perspektyw:

• muzycznej – jakie wrażenia wywołuje w nich muzyka?
• literackiej – o czym opowiada libretto?
• teatralnej – w jaki sposób twórcy spektaklu interpretują materię muzyczną i dramatyczną?

Po wizycie w teatrze operowym warto wrócić do rozmowy kończącej zajęcia – mogą okazać się pomocne we wstępnej interpretacji danego dzieła operowego z trzech perspektyw.